در دهه های اخیر، با رشد فزاینده تولید و مصرف پلاستیک، مدیریت صحیح این مواد به یکی از چالش های اصلی زیست محیطی جهان تبدیل شده است. پلاستیک ها به دلیل ویژگی هایی مانند دوام بالا، سبک بودن و هزینه تولید پایین، در صنایع مختلف به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرند؛ اما همین ویژگی ها، تجزیه ناپذیری آن ها را به معضلی جدی برای اکوسیستم ها بدل کرده است.
بازیافت پلاستیک به عنوان یکی از مؤثرترین راهکارهای کاهش اثرات منفی زیست محیطی این مواد، نقش کلیدی در چرخه اقتصاد سبز ایفا می کند. این فرایند، با تبدیل ضایعات پلاستیکی به مواد اولیه قابل استفاده مجدد، علاوه بر کاهش مصرف منابع طبیعی، میزان زباله های تولیدی را نیز به حداقل می رساند.
در این مقاله از سیگلو، با انواع پلاستیک های قابل بازیافت، آشنا می شویم و مرحله به مرحله، مراحل بازیافت پلاستیک در ایران را بررسی خواهیم کرد؛ از جمع آوری و تفکیک، تا ذوب و شکل دهی دوباره. آشنایی با این مراحل، درک بهتری از اهمیت بازیافت و نقش آن در توسعه پایدار فراهم می آورد.
پلاستیک های بازیافتی چیست؟
پلاستیک ها به دلیل خواص منحصر به فردی مانند وزن کم، مقاومت بالا و قیمت مناسب، در صنایع مختلف از بسته بندی تا ساخت و ساز، جایگاه ویژه ای یافته اند. اما همین ویژگی ها، در کنار تجزیه ناپذیری طولانی مدت، آن ها را به یکی از چالش های اصلی زیست محیطی در قرن حاضر تبدیل کرده است. یکی از مؤثرترین راهکارهای مقابله با این بحران، بازیافت پلاستیک است که نه تنها به کاهش حجم زباله های تولیدی کمک می کند، بلکه امکان استفاده مجدد از منابع ارزشمند را فراهم می آورد. با این حال، همه پلاستیک ها به یک اندازه قابل بازیافت نیستند؛ شناخت انواع مختلف آنها و ویژگی های هرکدام، برای بهینه سازی فرآیندهای بازیافت و حفظ منابع طبیعی ضروری است. در این بخش، با انواع پلاستیک های قابل بازیافت آشنا می شویم که این شناخت، گامی مؤثر در مسیر تحقق اقتصاد چرخه ای و حفاظت از محیط زیست خواهد بود. اما قبل از آن به معرفی انواع پلاستیک ها بر اساس ساختار و قابلیت بازیافتشان می پردازیم:
دسته بندی پلاستیک ها
پلاستیک ها به طور کلی بر اساس نوع ساختار شیمیایی و قابلیت بازیافت، به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:1- ترموپلاستیک ها (Thermoplastics)
ترموپلاستیک ها موادی هستند که در اثر گرما نرم شده و شکل پذیر می شوند، اما پس از سرد شدن مجدداً به حالت جامد باز می گردند. این فرآیند می تواند چندین بار بدون تغییر قابل توجه در خواص ماده تکرار شود، که همین ویژگی آن ها را برای بازیافت مناسب می سازد. از جمله انواع رایج ترموپلاستیک ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:- پلی اتیلن ترفتالات (PET)
- پلی اتیلن با چگالی بالا (HDPE)
- پلی وینیل کلراید (PVC)
- پلی اتیلن با چگالی پایین (LDPE)
- پلی پروپیلن (PP)
- پلی استایرن (PS)
2- ترموست ها (Thermosets)
ترموست ها موادی هستند که پس از یک بار شکل گیری و پخت، ساختار مولکولی آن ها به گونه ای تغییر می کند که دیگر با گرما نرم نمی شوند و شکل پذیری مجدد ندارند. این ویژگی باعث می شود بازیافت این نوع پلاستیک ها دشوار باشد و عمدتاً به روش های سوزاندن یا استفاده در صنایع خاص محدود شوند. از جمله ترموست های رایج می توان به رزین های اپوکسی(Epoxy Resins)، رزین های فنولیک (Phenolic Resins) و پلی اورتان ها (Polyurethanes) اشاره کرد. این دسته بندی هم در صنایع تولیدی و هم در فرآیندهای بازیافت کاربرد زیادی دارد.انواع پلاستیک های قابل بازیافت
همه پلاستیک ها قابلیت بازیافت یکسانی ندارند؛ تفاوت در ساختار مولکولی، نوع رزین، و افزودنی های شیمیایی باعث می شود برخی از آنها به راحتی در فرآیندهای بازیافت مورد استفاده قرار گیرند، در حالی که برخی دیگر به دلیل پیچیدگی ترکیبات یا عدم صرفه اقتصادی، به سختی بازیافت می شوند یا اصلاً قابل بازیافت نیستند. در این بخش به معرفی انواع پلاستیک هایی می پردازیم که در صنایع مختلف قابلیت بازیافت دارند و در چرخه اقتصاد مواد نقش مؤثری ایفا می کنند.- پلی اتیلن ترفتالاتPET) یا (PETE این نوع پلاستیک سبک و شفاف است و بازیافت آن بسیار رایج است. بعد از بازیافت، به محصولاتی مثل الیاف لباس (پلی استر)، فرش یا بطری های جدید تبدیل می شود.
- پلی اتیلن با چگالی بالا(HDPE) پلاستیکی ضخیم تر و مقاوم تر است که در بطری های مواد شوینده، سطل های زباله، لوله های آب و بسته بندی ها دیده می شود. بازیافت این نوع پلاستیک راحت است و می توان از آن دوباره بطری، لوله یا مصالح ساختمانی تولید کرد.
- پلی وینیل کلراید(PVC)
- پلی اتیلن با چگالی پایین(LDPE)
- پلی پروپیلن(PP)
- پلی استایرن(PS)
- سایر پلاستیک ها
مراحل بازیافت پلاستیک
نحوه بازیافت پلاستیک شامل مجموعه‌ای از مراحل فنی است که طی آن، ضایعات پلاستیکی جمع آوری شده به مواد اولیه قابل استفاده مجدد تبدیل می شوند. به طور کلی، فرآیند بازیافت می تواند شامل بازیافت مکانیکی (ذوب و شکل دهی مجدد) یا بازیافت شیمیایی (شکستن پلیمرها به مونومرهای اولیه) باشد که هر کدام کاربردها و مزایای خاص خود را دارند. در ادامه روند بازیافت پلاستیک را تفکیک شده توضیح می دهیم:1- بازیافت مکانیکی (Mechanical Recycling)
بازیافت مکانیکی رایج ترین روش بازیافت پلاستیک است که طی آن، پلاستیک ها بدون تغییر در ساختار شیمیایی شان، خرد و دوباره به محصولات جدید تبدیل می شوند. مراحل:- جمع آوری(Collection): ضایعات پلاستیکی از منابع مختلف (خانگی، صنعتی) جمع آوری می شود.
- تفکیک(Sorting): پلاستیک ها بر اساس نوع پلیمر مثل PET، HDPE، PP و رنگ جدا می شوند. این مرحله برای حفظ کیفیت ماده بازیافتی بسیار مهم است.
- شست و شو(Washing): آلودگی ها، چسب ها، برچسب ها و باقی مانده های مواد غذایی از پلاستیک ها پاک می شوند.
- خردایش(Shredding): پلاستیک های تمیز شده به قطعات کوچک تر یا گرانول تبدیل می شوند.
- ذوب و اکستروژن(Melting & Extrusion): قطعات خرد شده ذوب می شوند و از طریق دستگاه اکسترودر به رشته های پلاستیکی تبدیل و سپس به گرانول (مواد اولیه) تبدیل می شوند.
- تولید محصول جدید(Product Manufacturing): گرانول ها در صنایع مختلف به محصولات جدید (بطری، قطعات خودرو، بسته بندی) تبدیل می شوند.
2- بازیافت شیمیایی (Chemical Recycling)
بازیافت شیمیایی شامل فرآیندهایی است که پلاستیک ها به ترکیبات شیمیایی اولیه مثل مونومرها یا سوخت ها تجزیه می شوند. این روش برای پلاستیک هایی که بازیافت مکانیکی آنها دشوار است، مثل پلاستیک های مخلوط یا آلوده استفاده می شود. مراحل:- جمع آوری و تفکیک: مشابه بازیافت مکانیکی، اما در اینجا ممکن است پلاستیک های آلودگی دار یا مخلوط نیز پذیرفته شوند.
- آماده سازی(Preparation): پلاستیک ها خرد یا ذوب می شوند تا برای فرآیند شیمیایی آماده شوند.
- تجزیه شیمیایی(Chemical Depolymerization):پلیمرهای پلاستیکی با روش هایی مانند پیرولیز(Pyrolysis)، هیدروژناسیون، گازی سازی یا depolymerization به مونومرها یا مواد شیمیایی پایه شکسته می شوند.
- تصفیه(Purification): ترکیبات حاصل تصفیه شده و ناخالصی ها حذف می شوند.
- استفاده مجدد(Reuse): مواد بازیافتی به عنوان مواد اولیه پتروشیمی، سوخت یا مونومرهای جدید برای تولید پلاستیک های تازه استفاده می شوند.
مراحل بازیافت بطری پلاستیکی
بازیافت بطری های پلاستیکی مخصوصاً (PET) یکی از موفق ترین و اقتصادی ترین انواع بازیافت پلاستیک است و مراحل بازیافت آن همانند موارد توضیح داده شده در بخش قبل، با جمع آوری بطری های مصرف شده از منابع مختلف مانند منازل، مراکز تجاری و دستگاه های بازیافت آغاز می شود. پس از آن، بطری ها بر اساس نوع پلاستیک و رنگ تفکیک شده و برای حذف آلودگی ها، شست و شو می شوند. در مرحله بعد، بطری های تمیز خرد شده و به پولک های پلاستیکی تبدیل می شوند. این پولک ها دوباره شسته و خشک می شوند تا آماده ذوب شوند. سپس در فرآیند ذوب و اکستروژن، پولک ها به رشته های پلاستیکی و در نهایت به گرانول تبدیل می شوند. این گرانول ها به عنوان مواد اولیه برای تولید محصولات جدید مثل بطری های تازه، الیاف لباس یا فرش مورد استفاده قرار می گیرند.
کاربرد پلاستیک بازیافت
پلاستیک های بازیافتی، به دلیل کاهش هزینه تولید و صرفه جویی در منابع طبیعی، کاربردهای گسترده ای دارند. برخی از مهم ترین کاربردهای پلاستیک های بازیافتی عبارت اند از:- صنعت بسته بندی: تولید بطری های غیرخوراکی مثل بطری مواد شوینده، ساخت کیسه های زباله، فیلم های بسته بندی و روکش های پلاستیکی.
- صنعت نساجی: برای تولید لباس، فرش، و منسوجات صنعتی مثل پلی استر.
- صنایع ساختمانی: تولید لوله ها، کف پوش ها، دیوارپوش ها، تیرهای پلاستیکی و مصالح عایقو همچنین استفاده در قطعات غیرسازه ای مثل نیمکت ها یا حصارها
- صنعت خودروسازی:ساخت قطعات داخلی خودرو مثل داشبورد، روکش صندلی ها و قطعات تزیینی
- محصولات مصرفی: تولید سطل های زباله، گلدان ها، مبلمان فضای باز، قاب های عکسو همچنین ساخت اسباب بازی ها با رعایت استانداردهای ایمنی
- کاربردهای صنعتی:استفاده در پالت ها، جعبه های حمل کالا و تجهیزات ذخیره سازی
